کد مطلب:46077 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:24

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

تمثيل چيست و آيا يكي از ابزار شناخت محسوب ميشود؟

هرگاه به خاطر شباهتي كه ميان دو شيئ وجود دارد، حكم يكي از دو شيئ را از حكم شيئ ديگري كه حكم آن مسلّم و روشن است، به دست آوريم به چنين معرفتي در منطق «تمثيل» ميگويند، و در اصطلاح فقه، آن را «قياس» مينامند.
فرض كنيد قبلاً كتابي را از نويسندهاي خوانده باشيم و مورد پسند ما قرار گرفته باشد، بعداً كتاب جديدي از آن نويسنده به دست ما برسد ولي از وضع آن آگاهي نداشته باشيم، از روي مقايسه ميگوييم بايد اين اثر نيز مانند اثر گذشته وي مفيد و سودمند باشد.
در اين مورد، حكم كتابي را از نظر خوبي از كتاب ديگر كه مورد پسند ما بود به حكم اينكه هر دو از يك فكر تراوش كرده است، استنباط ميكنيم.
ميدانيم كه ذبيحه فلان كتابي حرام است امّا در تحريم ذبيحه كتابي ديگر ترديد داريم، از طريق شباهت هر دو به هم ميگوييم ذبيحه دوّمي نيز حرام است.
شكي نيست كه اين نوع ابزار شناخت به نام «مقايسه» و «تمثيل» نميتواند يقين آفرين باشد، بلكه حداكثر ميتواند يك نوع ظن و گماني در ذهن انسان به وجود آورد، زيرا تنها مشابهت نميتواند دليل قطعي بر يگانگي حكم دو موضوع مشابه باشد. و لذا دانشمندان شيعه در استنباط احكام به چنين شناختي اعتماد نميكنند، و قياس را يكي از ادله احكام نميدانند در حالي كه فقهاي ديگر به خاطر كمبود ادله فقهي، به چنين دلائل ظني پناه برده و آن را يكي از ادله فقه ميشمارند، آنچه مهم است بيان نكتهاي است كه يادآور ميشويم و آن اين است كه: استنباط حكم موردي از مورد ديگر به دو صورت مي‎تواند انجام گيرد:
1ـ گاهي با بررسي و ملاحظه، علت حكم را به دست ميآوريم بدون اينكه از طريق قانونگذار در اين مورد، بياني وارد شده باشد، مثلاً پس از يك رشته ملاحظات به دست ميآوريم كه علت تحريم شراب، مايع بودن و يا رنگ و طعم و بوي خاص آن نيست به گواه اينكه بسياري از مايعها و بسياري از چيزهايي كه همرنگ شرابند و يا طعم و بوي آنها با شراب يكي است، حلال ميباشند، از اين جهت ميتوان گفت كه علت تحريم آن همان مست كردن آن است كه در آب جو نيز موجود است. به يك چنين تمثيل، قياس «مستنبط العلة» ميگويند در چنين قياسي، شباهت دو شيئ از نظر اتحاد در علت، سبب استنباط حكم يكي، از ديگري ميشود.
2ـ گاهي در متن قانون، علّت تحريم بيان ميگردد، مثلاً قانون گذار ميگويد: علت تحريم شراب «موضوع» مسكر و مست كننده بودن آن است، آنگاه ما، در مورد هر مايع مست كنندهاي حكم به تحريم ميكنيم.
قياس در صورت نخست به خاطر ظني بودن ملاك حكم، به طور مسلّم علم آفرين نيست، (مگر در صورتي كه به علت حكم، يقين پيدا كنيم) در حالي كه در صورت دوّم ميتواند «يقين» آفرين باشد. درباره اين ابزار به همين مقدار از بحث اكتفا كرده و بحث گسترده را به علم اصول موكول ميكنيم.

---

: آية الله جعفر سبحاني
شناخت در فلسفة اسلامي